ژانر واقع گرایانه یا رئالیسم (Realism) مکتبی ادبی-هنری است که در اواسط قرن نوزدهم میلادی، یعنی در فاصله سال‌های ۱۸۵۰ – ۱۸۸۰ در اروپا و آمریکا رواج یافت. این مکتب عکس‌العملی بود در مقابل مکتب رمانتیک.
رمانتیک، مکتبی درون‌گرا و ذهنی بود که برای فرار از واقعیت اکنون، به دنیای گذشته پناه می‌برد که البته این دنیای ساختگی غالباً مبنای واقعی نداشت؛ اما رئالیسم، مکتبی عینی و بیرونی بود که بر بیان واقعیت‌های جامعه تأکید بسیار داشت و معتقد بود که نشان دادن تصویر درستی از جامعه باید زبانی بی‌پیرایه و ساده را باشد.
نوعِ ادبی غالب در مکتب رئالیسم، داستان و رمان است. در این نوع رمان‌ها نویسندگان واقعیت را با به تصویر کشیدن تجربیات روزمره آن‌گونه که در زندگی واقعی هستند نشان می‌دهند. این سبک از ادبیات افراد، مکان‌ها و داستان‌های آشنا را به تصویر می‌کشد که عمدتاً درمورد طبقات متوسط و پایین جامعه است. رئالیسم ادبی به‌جای دراماتیک کردن یا رمانتیک کردن داستان، به‌دنبال آن است که یک داستان را تا حد امکان صادقانه بیان کند.
نویسندگان رئالیست می‌کوشند زندگی مردم زمان خود را به شکلی کاملاً عینی و واقعی در آثار خود منعکس کنند. رئالیست‌ها درواقع منتقدان اصلی جامعه خود هستد. آنها با نشان دادن مشکلات اجتماعی و فاصله طبقاتی میان مردم و پرده برداشتن از اعمال ناشایست طبقه اشراف، اعتراض خود را به هیئت حاکم ابراز کنند.
ویژگی‌های ادبیات ژانر واقع گرایانه یا رئالیستی
ویژگی‌ها و مضامین ادبیات ژانر واقع گرایانه یا رئالیستی بسته به نوع رئالیسمی که استفاده می‌کنند متفاوت است. در اینجا برخی از رایج‌ترین ویژگی‌ها و مضامین رئالیسم در انواع مختلف آورده شده است:
- گزارش‌های تفصیلی رویدادهای روزمره
- زندگی افراد عادی، اغلب از طبقه متوسط یا پایین
- طرح قابل‌قبول
- تنظیم واقع‌گرایانه
- توجه به تصمیمات اخلاقی شخصیت‌ها
- شخصیت‌هایی با رفتارها و انگیزه‌های پیچیده (شبیه به پیچیدگی افراد در زندگی واقعی)
انواع رئالیسم ادبی
رئالیسم جادویی
رئالیسم جادویی نوعی رئالیسم است که شامل ترکیب فانتزی و جادو با واقعیت است. عناصر جادویی به‌گونه‌ای به تصویر کشیده می‌شوند که گویی بخشی عادی از واقعیت هستند. سحر و جادو توسط شخصیت‌ها به‌عنوان بخشی منظم از زندگی روزمره آنها در نظر گرفته می‌شود. این باعث می‌شود که عناصر فانتزی برای خوانندگان واقعی‌تر به نظر برسند.
رئالیسم سوسیالیستی
این نوع رئالیسم در ابتدا یک جنبش هنری بود که توسط رهبر سیاسی اتحاد جماهیر شوروی، جوزف استالین (1878-1953) به‌عنوان ابزار تبلیغاتی مورد استفاده قرار گرفت. استالین از آن برای حفظ کنترل اتحاد جماهیر شوروی با سفارش هنری استفاده کرد که زندگی در اتحاد جماهیر شوروی را در یک نور مثبت به تصویر می‌کشید. هدف آن حمایت از آرمان‌های ارائه‌شده توسط دولت استالین بود. از ویژگی‌های این نوع آثار هنری به تصویر کشیدن استالین به‌عنوان پدر ملت و رهبر قهرمان کارگران و سربازان بود. جنبش هنری رئالیسم سوسیالیستی بعدها به‌طور قابل‌توجهی توسط جنبش‌های کمونیستی مورداستفاده قرار گرفت. رئالیسم سوسیالیستی در ادبیات بر بازتاب آرمان‌های سوسیالیسم تمرکز دارد. این آرمان‌ها شامل داشتن جامعه‌ای بدون طبقه و تمرکز بر تجربیات پرولتاریا است.
گارد جوان اثر الکساندر فادیف (1946) نمونه‌ای از رئالیسم سوسیالیستی است. داستان یک سازمان ضد آلمانی به نام گارد جوان را روایت می‌کند که در اوکراین عملیات انجام می‌دهد. فادیف مجبور شد رمان را بازنویسی کند تا نقش حزب کمونیست قوی اتحاد جماهیر شوروی را بهتر برجسته کند. اکیداً به او توصیه شد که این کار را انجام دهد و نسخه ویرایش شده آن در سال 1951 منتشر شد.
رئالیسم روان‌شناختی
در اواخر قرن 19 و اوایل قرن 20 رئالیسم روان‌شناختی رایج بود و بر گفتگوهای درونی یا افکار و اعتقادات شخصیت‌ها تمرکز می‌کند. ازطریق رئالیسم روان‌شناختی، نویسندگان می‌توانند توضیح دهند که چرا شخصیت‌ها کارهایی عجیب و غریب انجام می‌دهند. نحوه شکل دادن نویسندگان به این شخصیت‌ها و اعتقادات آنها اغلب بازتابی از مسائل اجتماعی و سیاسی است. نمونه‌ای از رئالیسم روان‌شناختی رمان پرتره یک بانو (1881) اثر هنری جیمز است. ایزابل، قهرمان داستان، ثروت زیادی به ارث برده است. او زنی است که با هنجارهای اجتماعی مطابقت ندارد و رمان به‌تفصیل افکار او را در مورد تجربیاتی که در زندگی دارد، مانند احتمال ازدواجش و اینکه چه کسی را برای ازدواج انتخاب می‌کند، توضیح می‌دهد.
رئالیسم اجتماعی
این زیر ژانر شرایط و تجربیات طبقه کارگر را به نمایش می‌گذارد. رئالیسم اجتماعی دنیایی را که طبقه کارگر باید در آن بقای خود را دیکته کند، مورد نقد قرار می‌دهد. این می‌تواند نشان دهد که طبقه کارگر چگونه در شرایط بد زندگی می‌کند، درحالی‌که دولت یا طبقات حاکم در شرایط بسیار بهتری زندگی می‌کنند و از کار طبقه کارگر سود می‌برند. سرود کریسمس (1843) اثر چارلز دیکنز یک نمونه شناخته‌شده از رئالیسم اجتماعی است.
رئالیسم سینک آشپزخانه
سینک آشپزخانه نوعی رئالیسم اجتماعی است که بر تجربیات مردان جوان طبقه کارگر بریتانیایی که در شمال صنعتی انگلستان زندگی می‌کنند، تمرکز دارد. سبک زندگی شخصیت‌هایی که در رئالیسم سینک آشپزخانه به نمایش گذاشته شده‌اند، فضاهای زندگی تنگ و کیفیت پایین زندگی آنها را نشان می‌دهد. به آن «رئالیسم سینک آشپزخانه» می‌گویند زیرا از جنبش هنری رئالیسم سینک آشپزخانه الهام گرفته شده است که شامل اشیاء روزمره مانند بطری‌های آبجو است.
ناتورالیسم (طبیعت‌گرایی)
ناتورالیسم نوعی رئالیسم است که در اواخر قرن نوزدهم به‌عنوان یک جنبش ضد رمانتیسم توسعه یافت. طبیعت‌گرایی نشان می‌دهد که چگونه خانواده، محیط و شرایط اجتماعی شخصیت فرد را شکل می‌دهد. جنبه رایج طبیعت‌گرائی زمانی است که شخصیت‌ها در محیط‌های متخاصم مبارزه برای بقا را تجربه می‌کنند.
این موضوع از نظریه تکامل چارلز داروین در مورد بقای شایسته‌ترین اعضای یک‌گونه در محیط‌های متخاصم الهام گرفته است. تفاوت اصلی بین رئالیسم و طبیعت‌گرایی این است که رئالیسم نشان می‌دهد که نیروهای طبیعی تصمیماتی را که یک شخصیت برای بقا و وجود در یک جامعه می‌گیرد از پیش تعیین می‌کند. از سوی دیگر، رئالیسم، به‌طورکلی، واکنش یک شخصیت را به محیط خود نشان می‌دهد.
خوشه‌های خشم (1939) نوشته جان اشتاین بک نمونه‌ای از طبیعت‌گرائی است. اقدامات خانواده جواد تحت تأثیر محیط و موقعیت آنها قرار می‌گیرد و آنها برای زنده ماندن درطول رکود بزرگ 1929 تا 1939 در ایالات‌متحده تلاش می‌کنند.
اهمیت ژانر واقع گرایانه یا رئالیسم در ادبیات
هدف ژانر واقع گرایانه «رئالیسم» برجسته کردن «واقعیت» یا «ماهیت واقعی واقعیت» در آثار ادبی بود. هدف یک متن رئالیسم ادبی این است که زندگی واقعی را آن‌گونه که در اطراف ما درک می‌شود به تصویر بکشد. جهان پیرامون ما، به‌گفته پیشگامان رئالیسم ادبی، از نظر معنا، عمق و ادراک عینی غنی است. نویسندگان رئالیسم، به‌ویژه رمان رئالیستی، از تکنیک‌های روایی برای انتقال آنچه که شخصیت‌ها یا راویان معتقدند حقایق بی‌طرفانه و عینی هستند، استفاده می‌کنند.
نویسندگان معروف مکتب رئالیسم
یکی از نویسندگانی که آثارش در پیشبرد اهداف رئالیست‌ها سهم بسزایی داشت، گوستاو فلوبر (۱۸۲۱ – ۱۸۸۰ م) بود که با انتشار رمان «مادام بوواری» براساس یک ماجرای واقعی توانست مخاطبان زیادی را در تمام دنیا جلب کند.
چارلز دیکنز و جورج الیوت، جان اشتاین بک، ارنست همینگوی و توماس مان ایوان تورگینف، لئوتولستوی، داستایفسکی و ماکسیم گورکی آثار مهمی در این حوزه پدید آوردند.
مکتب رئالیسم در ایران
مکتب رئالیسم در ایران، پس از نهضت مشروطه مورد توجه قرار گرفت که به آفرینش رمان‌هایی با مضامین اجتماعی و سیاسی انجامید. نویسندگان این رمان‌ها سعی داشتند به‌گونه‌ای واقعیت‌های اجتماع خود را در این آثار منعکس نمایند. یکی از مسائلی که در اکثر رمان‌های آن دوره به چشم می‌خورد، توجه به حقوق پایمال‌شده زنان و اوضاع ناگوار آنها در جامعه بود. نخستین رمان واقع‌گرای فارسی، رمان اجتماعی «تهران مخوف» نوشته مرتضی مشفق کاظمی بود. از دیگر رمان‌های واقع‌گرای فارسی می‌توان به این آثار اشاره کرد: چشم‌هایش، نوشته بزرگ علوی؛ حاجی‌آقا، اثر صادق هدایت؛ مدیر مدرسه، نوشته جلال آل‌احمد؛ سووشون، اثر سیمین دانشور؛ شوهر آهو خانم، تألیف علی محمد افغانی و رمان‌های جای خالی سلوچ نوشته محمود دولت آبادی.
