کلمه فانتزی در اصل به معنی خیال است. فانتزی سبکی در ادبیات است که عناصر جادویی و ماورایی را که در جهان واقعی وجود ندارند، در خود جای میدهد. البته شاید بعضی از نویسندگان این عناصر را در دنیای واقعی نیز به کار ببرند که این هم زیرژانر ویژهای از فانتزی است، اما خیلی از آنها دنیاهای کاملاً خیالی خودشان را به وجود میآورند که قوانین فیزیکی و منطقی منحصربهفرد، ویژگیهای جمعیتی خاص شامل نژادها و موجودات غیرواقعی و موارد دیگری دارند. طبیعت این ژانر بر اساس حدس و گمان بوده و به واقعیت و علم گره نخورده است. به همین دلیل، فانتزی یکی از زیرژانرهای ادبیات گمانهزن به شمار میرود.
کلیشهها و موضوعات مشترک همیشه در این ژانر به چشم خواهند خورد:
پسری روستایی که رسالتی بزرگ بر دوش دارد، جادوگری خردمند، دختری جوان و نابغه و اربابی شیطانی که قصد نابودی و به آشوب کشیدن دنیا را دارد؛ اما مسلماً همۀ آثار فانتزی به این موضوعات خلاصه نمیشوند. داستانهایی تاریک و مخوف، ضدقهرمانانی شرور و قهرمانانی خاکستری به رمانهای این ژانر، عمق و معنایی منحصربهفرد میبخشند. تمها و موضوعات جهانی، جایگاه مستحکم و ویژهای در آثار فانتزی دارند و گرچه شخصیتها و دنیاها در این عناوین تغییر میکنند، ولی هدف همگیشان خلق داستانهایی در مورد انسانیت است.
جادو و نیروهای ماورایی همیشه بخش اصلی طرح، درونمایه یا فضای داستانهای فانتزی هستند.
ویژگیهای اصلی این داستانها وجود جادو، تقابل خیر و شر، سفر به دنبال کسب دانش یا قدرت، تقابل انسان در برابر طبیعت و ماجراجوییهای حماسی است. اسطورهها و افسانهها هم بهطور معمول نقش مهمی در ادبیات خیالپردازی دارند. قبل از پیدایش نویسههای ادبی، داستانهای مربوط به جادو و هیولاهای ترسناک بهصورت گفتاری وجود داشتند. اساطیر کلاسیک پر از داستانها و شخصیتهایی شگفتانگیز بودند که معروفترین و شاید نزدیکترین آنها به فانتزی امروزی، آثار هومر یونانی و ویرژیل رومی هستند. سهم جهان یونانی-رومی در ژانر فانتزی بسیار گسترده است و شامل مواردی داستانی همچون ماجراجوییهای قهرمانانه، پیشگوییها، هیولاها و موجوداتی ازجمله اژدها و همچنین جادوگرانی که به جادو و نیروهای ماورایی تسلط داشتند، میشود. این عناصر که جزو اصلیترین بخشهای داستانهای فانتزی هستند، همگی به تاریخ و جهانهای کهن برمیگردند.
تاریخچه ژانر فانتزی
از گذشتههای دور فانتزی، جزء جدائیناپذیر زندگی تمام جوامع بشری بوده است. برای قرنها مردم سراسر جهان، قصههایی از اتفاقات شگفتانگیز و فراتر از زندگی انسانها، خدایان، قهرمانان و ضدقهرمانان نقل کردهاند.
دلایل متعددی وجود دارد که نیاکان ما از هیچ، داستان خلق میکردند: ترس از ناشناختهها، سردرگمی و گیجی بعد از وقوع حوادث ناگوار و تمایل به دانستن اسرار دنیایی وسیع و غیرقابل درک باعث میشد که داستانهای عجیبوغریبی روایت کنند. زمانی در تاریخ بشر، تمامی آثار ادبی بهنوعی فانتزی بهحساب میآمدند.
نویسندگان :
نویسندگانی چون هومر، شاهکارهایی اسطورهای خلق کردند که بهطور عمده به مسائل ماورایی، موجودات عجیب و ناشناخته و شخصیتهایی فراانسانی میپرداخت. ویلیام شکسپیر در مورد جادوگران، نیمهانسانها، ارواح و شیاطین مینوشت و ادگار آلن پو، آثاری را با مضامین ماورایی و سرشار از وحشت از ناشناختهها به رشتۀ تحریر درمیآورد؛ اما چون این آثار در زمانی قبل از شناخته شدن فانتزی بهعنوان ژانری نظاممند و منحصربهفرد منتشر شدهاند بهعنوان یک اثر فانتزی در نظر گرفته نمیشوند.
با گذشت زمان، ژانر فانتزی بافاصله گرفتن از ریشههایش، به ژانری منحصربهفرد تبدیل شد. ژانر فانتزی با ویژگیهای گوناگونی تعریف میشود و در نگاه اول بهعنوان قالبی برای سرگرمی در نظر گرفته میشود که میتواند همانند «ارباب حلقهها» اثر جی.آر.آر. تالکین شامل جادوگران، جنگجویان، اژدهایان، اِلفها و کوتولهها باشد. این در حالی است که بسیاری از رمانهای فانتزی موفق، هیچکدام از موارد ذکرشده را در داستان خود ندارند که نشان از گستردگی و گوناگونی این ژانر دارد.
بنیانگذار ژانر فانتزی در جهان مدرن
اولین کسی که رمان فانتزی را در معنایی که امروز میشناسیم به جهانیان معرفی میکرد، کسی نبود جز جی.آر.آر. تالکین که به عقیدۀ بسیاری، پدر ژانر فانتزی مدرن شناخته میشود.
با گذر زمان، فانتزی گسترش پیدا کرد و صاحب زیرژانرهای مختلف و متعددی شد. نویسندگانی از قبیل جی. کی. رولینگ با خلق آثاری چون «هری پاتر» کودکان و نوجوانان را عاشق و شیفتۀ این ژانر کردند. فانتزیهای شهری با داستانهایی که جادو را به دل خیابانها میکشاند، پا به عرصۀ وجود گذاشتند و پسران و دختران نوجوان را با گونهای نوین از روایت آشنا کردند.
مهمترین زیر ژانرهای فانتزی
فانتزی حماسی:
در محیطی جادویی روایت میشود که قوانین فیزیکی خاص خودش را دارد. طرح و درونمایۀ این داستانها همواره دارای مقیاس بزرگی هستند و هستۀ آنها روی یک قهرمان که بهخوبی به آن پرداختهشده، گرد آمده است. ارباب حلقهها بهترین نمونه از این فانتزی است.
در این زیرژانر حیوانات با قابلیتهای مختلف ظاهر میشوند؛ مثلاً اسبی که پرواز میکند، اژدهایی که رام بعضی از شخصیتهای داستان میشود، عصایی که به چوب جادو تبدیل میشود، شمشیری که نیروی جادویی به صاحبش میدهد و اتفاقاتی از این قبیل!
فانتزی نازل:
این نوع فانتزی در دنیای واقعی رخ میدهد. در فانتزی نازل کمتر در محیط جادویی قرار میگیرید اما از طرفی اتفاقات عجیب بدون اینکه کسی انتظار آنها را داشته باشد، رخ میدهد. فانتزی معاصر و فانتزی شهری از این نوع هستند و همگی به وجود عناصر فانتزی در جهان ما اشاره میکنند. سرخپوست در گنجه، نمونهی خوبی از این داستانها است.
فانتزی تاریخی:
ترکیب عناصر جادویی با داستانهای تاریخی است. در این زیرژانر شمشیر، جادوگری، طلسم و نفرین با هم آمیخته میشود. داستان شاه آرتور در این گروه جای میگیرد.
فانتزی تاریک:
وقتی رمان فانتزی با ترس و وحشت همراه شود ژانر فانتزی تاریک را بهوجود میآورد. معمولاً در این داستانها، خونآشامها و گرگینهها، نیروهای تاریک و شیطانی وجود دارند که چاشنی ترس را به اصل قصه اضافه میکنند. مجموعه The Dark Tower (برج تاریک) و مجموعه Twilight (گرگومیش) از بهترین نمونهها برای این ژانر هستند.
فانتزی علمی:
در این داستانها، پدیدههای فانتزی با موارد علمی توجیه میشوند. در این نوع فانتزی، مردم علم و جادو را در کنار یکدیگر قبول دارند و از تجهیزات جادویی و علمی استفاده میکنند. در داستانهای علمیتخیلی، ما با جهانهایی روبهرو میشویم که از دیدگاه علمی کاملاً منطقی هستند و هیچ ایرادی به آنها وارد نمیشود. ولی فانتزی علمی ما را با جهانهایی آشنا میکند که گزینههای غیرمنطقی مانند جادو و هیولاهای عجیبوغریب را در بر میگیرند و قوانین فیزیکی حاکم بر جهان را نقض میکنند. کتاب Dune (تلماسه) یکی از بهترین آثار این زیرژانر است.
فانتزی ابرقهرمانی:
برخلاف داستانهای ابرقهرمانی علمی که شخصیتها با آزمایشهای علمی به قدرتهای مختلف دست پیدا میکنند (مانند اسپایدرمن و هالک)، در فانتزی ابرقهرمانی شخصیتها همواره دارای قدرتهای ماورایی هستند.
در این شکل داستانها، شخصیتها از ابتدا قدرتهای ماورایی دارند و زمانی که قصه روایت میشود، شخصیت اصلی قدرتش را بهتر میشناسد و با ابعاد دیگری از آن آشنا میشود که تاکنون اطلاع دقیقی از آن نداشته است.
دلیل اقبال مخاطبان
رمانهای فانتزی مدرن در زمرۀ «ادبیاتِ گُریز» قرار میگیرند؛ اما چرا گریز؟ درحالیکه داستانهای فانتزی بر بستر عناصر و مفاهیم دنیای عادی و شناختهشده به وجود میآیند، هدف اصلیشان، دور کردن مخاطب از دنیای فعلی و بردن او به درون دنیاهایی متفاوت و خیالانگیز است.
بسیاری از مردم به سراغ رمان و ادبیات میروند تا از دنیای واقعی که پر از دشواریها و درگیریهای فکری است، فرار کنند. تصور و خیالپردازی در دنیایی متفاوت، ماجراجویی در داستانهای غیرواقعی، آشنا شدن با شخصیتهایی که وجود ندارند اما گاهی برایمان خیلی عزیز میشوند، همگی به ما کمک میکنند تا علاوه بر تقویت نیروی تخیل برای مدتی هرچند کوتاه بیخیال دنیای واقعی شویم اما این به معنای فرار از واقعیت نیست. بلکه این داستانها میتوانند نحوۀ برخورد ما با زندگی و آدمهای اطرافمان را تغییر دهند و به ما برای درک بهتر واقعیت و واکنشی مناسبتر کمک کنند.
پرفروشترین رمانهای ژانر فانتزی
محبوبیت ژانر فانتزی غیرقابلانکار است. زمانی که اولین رمان از مجموعه هری پاتر در ۳۰ ژوئن ۱۹۹۷ با عنوان هری پاتر و سنگ جادو منتشر شد، محبوبیت و فراوان و موفقیت تجاری بسیار زیادی را در جهان کسب کرد و بهعنوان یکی از بهترین رمانهای فانتزی در جهان شناخته شد. تا ژوئن ۲۰۱۱، کتابهای این مجموعه حدود ۴۵۰ میلیون نسخه فروش داشت و به ۶۷ زبان دنیا ترجمه شد. فیلمی بسیار پرفروش از این مجموعه ساخته شد که همین امر باعث محبوبیت و شهرت دوچندان مجموعه هری پاتر گردید. چهار کتاب پایانی مجموعه هری پاتر بهطور متوالی رکورد فروش سریعترین کتابهای جهان را دارد.
مجموعه ارباب حلقهها بیش از ۱۵۰ میلیون نسخه در سراسر جهان فروش داشته و به بیش از ۳۸ زبان دنیا ترجمه شده است. مجموعه نغمه آتش و یخ اثر جورج آر.آر مارتین سال ۱۹۹۶ چاپ شد و تا امروز بیش از ۷۰ میلیون نسخه در سراسر جهان فروش داشته و به بیش از ۴۷ زبان دنیا ترجمه شده است. همچنین کتاب چهارم و پنجم این مجموعه برای هفتههای متوالی به پرفروشترینهای نیویورکتایمز تبدیل شدهاند. از روی این مجموعه داستانی سریال موفقی با عنوان Game Of Thrones ساخته شده است.
همانطور که گفته شد، فانتزی با گذشت زمان رشد بسیار چشمگیری کرد و ژانرهای معمایی، وحشت، عاشقانه و بسیاری دیگر را در دل خود جای داد. مجلۀ آمریکایی «US Realms of Fantasy» ادعا کرده آثار فانتزی اکنون سه برابر بیشتر از آثار علمیتخیلی به فروش میرسند؛ مثلاً مجموعه «ارباب حلقهها» در سه قارۀ مختلف، بهعنوان محبوبترین و تأثیرگذارترین کتاب کل تاریخ انتخاب شد.