خواننده نهفته در متن : نقد و بررسی قطار آن شب از زبان محمدرضا شمس (قسمت سوم)

زاویه ی دید

برای تحلیل زاویه ی دید می توان پرسش های زیر را مطرح کرد: راوی داستان کودک است یا بزرگسال؟ این راوی، کودکانه به جهان و هستی می نگرد یا بزرگ سالانه؟ با وجود این که راوی کودکانه به جهان می نگرد آیا مواقعی را می توان یافت که نگاه نگاه بزرگ سالانه یا خود نویسنده باشد؟ کانون توجه روایت کودک است یا بزرگ سال؟ آیا زاویه ی دید به گونه ای هست که به کودک مخاطب اجازه ی دیدن بدهد یا راوی با پرگویی جایی برای مشارکت او در عمل روایت باقی نمی گذارد؟ فاصله ی راوی با حوادث و شخصیت ها چه قدر است؟ او خود یکی از شخصیت هاست و از درون داستان به حوادث و ماجراها می نگرد (من – راوی قهرمان، یا دانای کل محدود) و در نتیجه فاصله ای میان او و ماجراها نیست یا از بیرون و با فاصله به داستان می نگرد؟ به طور کلی زاویه ی دید در پی خواننده ای منفعل و بی تاثیر است یا خواننده ای فعال، پرسشگر و منتقد؟

 زاویه ی دید مهمترین و تاثیر گذارترین عنصر در داستان نویسی مدرن است و بهره گیری درست از این عنصر زمینه ی مشارکت فعال مخاطب را فراهم می سازد.

زاویه ی دید در این داستان متغیر است و دختری پنج ساله به نام بنفشه کانون زاویه ی دید است. البته در برخی فصل ها (دوم) و (چهارم) چگونگی نوشتن داستان از سوی خانم معلم در این کانون قرار می گیرد که بی ارتباط با دختر پنج ساله ی روایت پیش نیست. آن چه موجب تفاوت این داستان با بسیاری دیگر از داستان های کودک و نوجوان شده شیوه ی بهره گیری نویسنده از زاویه ی دید و روایتگری است؛ قرار گرفتن چند روایت در دل روایت اصلی و فراهم آوردن نشانه ها و زمینه های لازم برای باز بودن روایت ها به مشارکت هر چه بیشتر مخاطب در ساختن داستان کمک می کند برای نمونه به چند شگرد اشاره می شود:

هنگامی که مخاطب در انتظار شنیدن سرانجام ملاقات دخترک و معلم است یک باره زاویه ی دید راوی از زندگی دخترک تغییر جهت می دهد و بر زندگی خانم معلم نویسنده ای تمرکز می کند که داستان دخترک پنج ساله ای را برای دانش آموزانش می خواند و از آنها می خواهد ادامه ی داستان را خودشان بسازند. مخاطب با این شگرد افزون بر همراهی با کلاس درس و در نظر گرفتن برخی پیش فرض ها برای پایان داستان باید بتواند میان زندگی بنفشه و خانم معلم ارتباط برقرار سازد؛ چون راوی هیچ اشاره ی مستقیمی به این ارتباط نمی کند.

 هم چنین، در داستان دوستی پیرمرد و دختر کوچولو که پدر بنفشه آن را برای دخترش می خواند، بنفشه می فهمد با وجود این که دخترک داستان قول داده پس از مهاجرت به پیرمرد نامه بنویسد، نامه های وی را بی پاسخ می گذارد و پیرمرد بر تخت بیمارستان می میرد. در اینجا مخاطب نیز مانند بنفشه می پندارد حقیقت همین بوده است، اما چند صفحه بعد در روایت خانم نویسنده که با مخاطبان خود ارتباط دارد از یکی از مخاطبانش نامه ای دریافت می دارد. او همان دخترک داستان نویسنده بوده که در نامه ی خود به نویسنده گفته از شما گله دارم؛ چون من جواب نامه های پیرمرد را داده ام و تا آخرین لحظه در بیمارستان در کنارش بوده ام. این تناقض به مخاطب یادآوری می کند که نویسنده همه چیزدان نیست و او هم ممکن است اشتباه کند. همین برداشت به مخاطب اجازه می دهد نویسنده را با فاصله و دور از خود نپندارد و او را دانای کل همه چیزدان نداند و در نتیجه با او بیشتر احساس صمیمیت و همدلی کند.

به طور کلی شیوه ی استفاده از زاویه ی دید در این داستان، زمینه را برای حضور هرچه بیشتر خواننده فراهم می آورد و او را در آفرینش داستان با خود همراه می سازد. با وجود هنرنمایی نویسنده در بهره گیری از این شیوه برخی کاستی ها در زاویه ی دید و روایت در این داستان دیده می شود.

-بنفشه که دختری پنج ساله است چگونه می تواند خاطرات دو سالگی خود را به یاد آورد؛ آن هم خاطراتی بسیار دقیق و جزیی مانند «گل های روی پیراهن مادر یادش آید و یک بار که با سرعت می خواست برود توی توی آغوش او و صورتشان محکم به هم خورده بود.» (اکبرپور ۱۳۷۸)

-مادر بزرگ بنفشه خیلی دقیق و بدون هیچ اشتباهی جزییات فکر بنفشه را می خواند: « کوچولو با خودش گفت: “اگر مادر من زنده بود برایم کتاب قصه می خواند.” مادر بزرگ او را بوسید وگفت:” همه ی کتاب ها که کتاب قصه نیستند. بعضی ها مال درس و مشق است.»(همان).

خواندن فکر افراد گاهی اوقات ممکن است، اما نه این قدر دقیق، بی وقفه و بدون اندکی اشتباه و تردید. چنین می نماید که قرار گرفتن مواردی از این دست، در داستانی که آفریننده ی آن می کوشد به اندیشه ی مخاطب احترام بگذارد، اگر نگوییم اشتباه، دست کم بسیار اغراق آمیز است و از توانایی اثر به شکل دهی خواننده ی نهفته می کاهد.